"У нас украли веру": как Армянская апостольская церковь оказалась на грани раскола
В Сибири, Поволжье и на Урале лидеры армянских общественных организаций обвиняют Российскую епархию ААЦ в рейдерских захватах, алчности, авторитарном стиле управления и попытках поссорить диаспору. В церкви говорят, что за этими обвинениями стоит неграмотность и тщеславие.
Одновременно часть духовенства ААЦ открыто считает, что действия родного брата архиепископа Российского Езраса - католикоса и патриарха всех армян Гарегина II - могут привести к нарушению церковных канонов и ереси.
Если два этих оппозиционных течения объединятся, это может привести к созданию параллельной сети приходов и фактическому расколу.
Однако в церкви конфликт либо не замечают, либо стараются игнорировать. Пресс-служба владыки Езраса на все вопросы Би-би-си ответила тремя предложениями, которые сводились к тому, что "в приходской жизни Российской и Ново-Нахичеванской епархии ААЦ нет никаких проблем".
"То ли церковь, то ли торговая точка"
"Это моя Лианочка. Мы пять лет не могли ее покрестить, представляете? Семнадцать раз в епархию звонили, просили священника прислать. Не приехал никто", - говорит Арсен Мосоян, показывая фотографии дочки в телефоне.
Отчаявшись дождаться священника ААЦ из Москвы, ижевские армяне пригласили монаха из Армении. Так они оказались в центре конфликта, который годами назревал внутри Армянской церкви, но выплеснулся наружу лишь сейчас.
Арсен Мосоян живет в Ижевске уже 26 лет. Отслужив в псковской дивизии ВДВ, он вернулся в Удмуртию и начал строительный бизнес. Когда армянская община решила построить в Ижевске храм, он помогал всем, чем мог. После работы приезжал с друзьями к будущей церкви, клал фундамент, возводил стены, сам заливал бетон.
Храм возводился на деньги членов Армянской общественной организации Удмуртии, ее председателя Мнацакана Аракеляна и сочувствующего бизнесмена из Башкирии. Как считает Мосоян, Российская епархия ААЦ в строительстве не участвовала.
В 2012 году храм был достроен, и община обратилась в Москву к архиепископу Езрасу с просьбой освятить церковь и прислать священника. В ответ архиепископ попросил переоформить на епархию право собственности на церковь и всю прилегающую территорию и принять устав, передающий всю власть назначенному из Москвы настоятелю.
Община выполнила эти условия, но храм остался неосвященным. Как рассказал Би-би-си председатель диаспоральной организации Аракелян, епархия якобы выдвинула два дополнительных требования: от общины потребовали платить зарплату присланному из Москвы священнику (поверх доходов от всех выполняемых обрядов) и перевести в "стабилизационный фонд" епархии 1,2 млн рублей. В епархии не ответили на вопрос Би-би-си про эти условия.
"Все это звучало как какие-то поборы, - вздыхает Мосоян. - У епархии все разговоры только о деньгах. Будто это не церковь, а бизнес или торговая точка".
Image caption Построив храм, армяне Ижевска столкнулись с рядом требований со стороны епархииПредставители диаспоры просили снизить цену и сохранить за ними право голоса в вопросах управления храмом, который диаспора построила за свои деньги на земле, безвозмездно выделенной местными властями. Но диалога не получилось.
Назначенный из Москвы священник юридически стал главой прихода, но так и не переехал в Ижевск. В итоге диаспора уже семь лет проводит на территории церкви национальные праздники и занятия для детей, но сам храм и стоящий рядом каменный дом для священника пустуют.
Похожая ситуация, как выяснила Русская служба Би-би-си, сложилась не только в Ижевске. Подобные конфликты на той или иной стадии сейчас можно наблюдать на Алтае, в Кемеровской, Кировской, Новосибирской и Свердловской областях, ранее конфликт произошел в приходе в Риге, входящем в ту же епархию. О накопившихся претензиях светской диаспоры говорят и инициативные группы в Москве.
Би-би-си отправила запрос на интервью с владыкой Езрасом, однако получила отказ.
Один из священнослужителей епархии в интервью Би-би-си оспорил некоторые пересказанные ему обвинения от мирских общин, однако вскоре перезвонил и попросил ни в коем случае не цитировать его, ссылаясь на отсутствие у него благословения на интервью.
В ответ на официальный запрос, где были подробно представлены озвученные обвинения, пресс-секретарь епархии направила следующее письмо (приводится целиком): "В ответ на ваш вопрос сообщаем, что в приходской жизни Российской и Ново-Нахичеванской епархии ААЦ нет никаких проблем. Если некоторые личности, исходя из собственных меркантильных целей, злоупотребляют приходской структурой, это не является проблемой прихода. Следовательно, поднятые вами вопросы никак не связаны с духовно-национальной деятельностью, осуществляющейся между епархией и церковными приходами".
"Армянских попов не будет, только русские"
Для армянской диаспоры во всем мире церковь - это больше, чем место для молитвы. После потери собственной государственности в Средневековье армянские общины организовывались вокруг храмов. Там решались вопросы общественной жизни, поддерживались традиции и налаживались деловые связи.
Image caption Переговоры общины с епархией зашли в тупик, и храм в Ижевске остался пустоватьПосле распада СССР армянские общины в российских регионах также стали активно строить церкви, чтобы сохранять традиции и передавать следующим поколениям язык и национальную культуру. Но многие из этих храмов сейчас стоят пустыми. И почти везде говорят о том, что это системная проблема отношений с церковным начальством.
Лишилась священника и армянская церковь в Новокузнецке Кемеровской области. Храм строила местная диаспора, она же обеспечивала зарплату присланного из Москвы священника. Когда священник уехал, сославшись на суровый климат региона, из епархии не прислали нового служителя.
В епархии не ответили на вопрос Би-би-си про закрытие храмов.
В Новосибирске конфликт дошел до суда. Как и везде, община построила храм на свои деньги и передала земельный участок в управление местному филиалу ААЦ, приняв присланный из Москвы приходской устав.
Затем у приходского совета начался конфликт с присланным из Москвы священником. После очередного разговора меценатов со священником на повышенных тонах те отключили отопление и электричество у храма и ушли.
В ответ решением епархии приходской совет был распущен; старейшины заменены лояльными Москве людьми.
"У нас украли самое святое - веру", - говорит председатель общественной организации армян Новосибирской области Артур Хачатрян, добавляя, что воспринял это как рейдерский захват. Его брат Эдик, бывший член приходского совета, подал иск против епархии, попытавшись оспорить роспуск совета. Но суд признал действия церковных иерархов законными.
Точно так же в Кировской области приходской совет, чьи права были ограничены написанным в Москве уставом, потерял контроль над храмом, построенным за собственные деньги. В интервью Би-би-си главный спонсор строительства храма Фурман Абрамян рассказал, что разорвал с архиепископом все связи и считает его действия недостойными.
Image caption 1 сентября в Горно-Алтайске армянский крест-камень освящал русский священникНезависимо друг от друга представители армянской диаспоры в Республике Алтай и Кемеровской области решили не обращаться к священникам ААЦ для освящения хачкаров - больших резных крестов из камня, которые армяне по традиции ставят в знаковых местах городов. Решение пригласить русских священников якобы было принято после того, как в Армянской церкви заявили, что будут освящать камни, только если земля под ними будет переписана на епархию, рассказали лидеры общин.
"Это не пастыри армянского народа, а мафия какая-то", - говорит Георгий Антонов, председатель кемеровского офиса Союза армян России.
После этого они решили, что "армянских попов на мероприятии не будет, только русские", и обратились за помощью к священникам РПЦ. Русские священники также освящали хачкары в Татарстане и в Вологодской области.
В епархии не ответили на вопрос Би-би-си про фактический переход части диаспоры в лоно РПЦ.
Не только регионы
Многочисленные конфликты в российских городах могли бы восприниматься в логике противостояния центральной власти и регионов. Но единства внутри армянской общины нет и в Москве.
"Армянскую церковь "захватили" люди, занятые глобальным присвоением чужой собственности", - сказал в интервью Би-би-си Рубен Григорян, один из меценатов строительства храмового комплекса ААЦ в Москве и собственник компании-подрядчика.
Правообладатель иллюстрации Artyom Geodakyan/TASS Image caption В 2015 году на территории московской церкви открылся Армянский музей, однако вскоре ему отказали в помещенииЗа роль в строительстве храма девелопер был награжден высшей наградой ААЦ - орденом святого Григора Просветителя, - но после конфликта с архиепископом Езрасом он не ходит в церковь и поддерживает требование смены руководства ААЦ.
В 2015 году Григорян спонсировал создание "Армянского музея Москвы и культуры наций" на территории храма, вдохновляясь открытым неподалеку Еврейским музеем и центром толерантности. Однако вскоре после открытия архиепископ Езрас решил создать собственный музей и лишил мецената и его музей площадки. В епархии заявляли, что Григорян устраивал мероприятия без благословения священнослужителей, а в музее начали брать плату за вход. Меценат отрицает эти факты.
"Среди армянской молодежи российской столицы к иерархам ААЦ абсолютно отрицательное отношение", - считает соучредитель Объединения армян России и руководитель созданного Григоряном музея Давид Тоноян. По его словам, у духовенства "нет никаких соприкосновений с армянской молодежью".
Ключевым эпизодом непонимания и примером сложных отношений Тоноян называет инцидент у армянского кафедрального собора Преображения Господня в Москве в апреле 2018 года. Тогда несколько сотен московских армян собрались на территории храма на стихийный митинг в поддержку политических протестов в Ереване. Вскоре к храму прибыли усиленные наряды полиции, несколько десятков человек были задержаны.
Правообладатель иллюстрации AFP Image caption За 20 лет патриаршества Гарегина II его не раз обвиняли в авторитаризмеСам Тоноян в тот день был задержан прямо во время разговора со священниками. Он до сих пор уверен, что ОМОН вызвал архиепископ Езрас. В ответ на публикации об инциденте в армянских СМИ пресс-служба епархии заявила, что это неправда, а полицейских могли вызвать жители соседних домов.
Болезненная централизация
Обвинения и претензии общин в конечном итоге замыкаются на двух фигурах в руководстве Армянской церкви - главе Российской и Новохичеванской епархии ААЦ архиепископе Езрасе (Нерсисяне) и его старшем брате, католикосе и патриархе всех армян Гарегине II, назначившем Езраса на эту должность.
Гарегин II возглавляет ААЦ с 1999 года. За прошедшие 20 лет миряне, священники и даже два армянских патриарха - иерусалимский и константинопольский - критиковали его за чрезмерную приверженность материальной стороне церковной жизни и авторитарный стиль управления.
При Гарегине II стремление централизовать управление церковью стало главной проблемой между ААЦ и диаспорой, говорит в интервью Би-би-си профессор Института Востока Оксфордского университета Грач Чилингирян.
Image caption Порвавшие с официальной ААЦ приходы в России устанавливают связи с церковной оппозицией"Главным инструментом централизации стало введение унифицированных уставов для Армянской церкви по всему миру", - говорит Чилингирян. Эти уставы, как считает социолог, вызывали споры и распри в общинах, они же стали причиной серии конфликтов, прервавших карьеры многих заслуженных священников, и "породили недоверие к церковной иерархии".
Некоторые армянские СМИ писали, что Гарегин II изверг из сана больше священников и монахов, чем все его предшественники вместе взятые за предыдущие 300 лет. По мнению Чилингаряна, хотя никто не знает точное число изверженных из сана священников, оно определенно является необычно высоким по историческим меркам.
Нынешний конфликт в российской диаспоре уникален своим масштабом, однако попытки католикоса установить контроль над заграничными приходами уже приводили к громким скандалам. В 2011 году общины в Ницце и Женеве вышли из повиновения иерархам ААЦ. Они отказывались принимать навязываемые из Армении уставы и священников.
Светская политика и церковная оппозиция
В 2018 году - вскоре после избрания нового премьера Никола Пашиняна - открытая оппозиция католикосу появилась и внутри Армении.
Во время массовых протестов в 2018 году, когда десятки тысяч людей по всей стране добивались мирной смены власти, группа духовенства и верующих решила, что пришло время и для реформы внутри церкви.
Объединившись в движение "Новая Армения - новый патриарх", они потребовали отставки католикоса и ряда епископов и проведения выборов нового лидера.
Духовным лидером движения стал харизматичный монах-традиционалист отец Корюн (Аракелян), настоятель одной из древнейших кафедр армянского христианства - монастыря Святой Гаяне в Первопрестольном Эчмиадзине.
Отец Корюн, изучавший монашескую жизнь родственных ААЦ древневосточных церквей в Сирии и Египте, пользуется авторитетом как ревнитель традиций и создатель первого полноценного мужского монастыря и братства в постсоветской Армении.
Image caption После смены власти в Армении иеромонах Корюн потребовал отставки католикоса"У нашего католикоса нет той веры, которую испытывает к Богу каждый простой верующий, - говорил отец Корюн журналистам в июне 2018 года. - Настал момент, чтобы наша церковь освободилась, очистилась, и у нас появился безупречный патриарх с непорочным поведением, чтящий молитву и любящий свою паству".
В ответ католикос лишил отца Корюна священного сана "за неподобающее церковнослужителю поведение и антиканоническую деятельность" и отстранил его от управления монастырем.
Решение публично поддержал ряд епископов, а епископ Ширакский Микаел (Аджапаян) заявил на своей странице в "Фейсбуке" о "нравственной смерти" монаха
В разговоре с корреспондентом Би-би-си отец Корюн отмахнулся от подобных обвинений. По его словам, истинным главой церкви является не "впавший в ересь" Гарегин II, а Иисус Христос.
Монах уверен, что как только будет избран новый католикос, он тут же восстановит в сане всех священников, изверженных его предшественником.
Ортодокс-реформатор
Лишение сана не остановило монаха. Хотя формально он не имеет права даже надевать монашескую мантию, в апреле во главе небольшой группы сторонников отец Корюн прибыл в Ижевск по приглашению лидера местной общины. Там он отслужил литургию и совершил крещение нескольких десятков человек.
Правообладатель иллюстрации Stanislav Krasilnikov/TASS Image caption В 2018 году митинг московских армян в поддержку соотечественников разогнал ОМОН"Отец Корюн удивил нас, - рассказывает Арсен Молоян, пять лет ждавший, когда официальная церковь пришлет в их город священника. - Приехал. Крестил детей бесплатно. И ещё отпевал, освящал, молился. Вел себя скромно, ел мало. Удивительный человек".
Молоян говорит, что после знакомства с отцом Корюном больше не хочет общаться "с бездуховными попами Езраса из Москвы".
В интервью Би-би-си отец Корюн впервые рассказал, что будет участвовать в подготовке священников для российских приходов, разорвавших отношения с иерархами ААЦ.
Его поддерживает и живущий в России архиепископ Тиран (Кюрегян), изверженный из сана указом католикоса после продолжительного конфликта с владыкой Езрасом, потрясшего армянскую общину в начале 2000-х.
Архиепископ Тиран был предшественником Езраса на российской кафедре. И, судя по всему, он мог бы возглавить ту новую структуру, в которую могут объединиться неподконтрольные католикосу и его брату приходы.
Посвящение новых священников без благословения главы церкви фактически означает создание альтернативной структуры. Отец Корюн говорит, что не считает создание независимых приходов расколом. Если католикос впал в ересь и нарушил церковные каноны, то монашествующие освобождаются от послушания ему, утверждает он.
Image caption Отец Корюн считает, что католикос впал в ересь и должен быть смещен"Для меня церковь - не Гарегин, а наши святые отцы, - говорит отец Корюн. - Лучше я пойду в ад с отцами, чем в рай с ним". И добавляет, улыбаясь: "Это шутка".
Материал был обновлен, чтобы включить новые сведения о храме в Новокузнецке.
***
Ռուսաստանում Հայ առաքելական եկեղեցին պառակտման եզրին է․ BBC-ի անդրադարձը
BBC-ի ռուսական ծառայությունը հրապարակել է Գրիգոր Աթանեսյանի և Օլգա Իվշինայի հոդվածը՝ Ռուսաստանում Հայ առաքելական եկեղեցու (ՀԱԵ) ղեկավարության և աշխարհիկ համայնքների միջև հասունացող ճգնաժամի մասին։ Հոդվածը թարգմանաբար՝ ստորև։
CivilNet.am 14 սեպտեմբեր, 2019
Տարիներ շարունակ բորբոքվող ներքին տարաձայնությունները ամենահին քրիստոնեական եկեղեցիներից մեկում արդեն մոտ ապագայում կարող են վերածվել մեծ ճգնաժամի։ BBC-ի ռուսական ծառայությունը պարզել է, որ հայկական աշխարհիկ համայնքների կուտակած պահանջները եպիսկոպոսին համընկել են Հայ առաքելական եկեղեցու ներսում եղած ընդդիմադիր շարժմանը, իսկ Ռուսաստանի հայկական աշխարհիկ համայնքների դժգոհ առաջնորդները արդեն մի քանի է ամիս է, ինչ շփվում են Հայաստանի խռովարար հոգևորականության հետ։
Սիբիրում, Պովոլժիեում և Ուրալում հայկական հասարակական կազմակերպությունների ղեկավարները մեղադրում են ՀԱԵ-ի ռուսական թեմին թալանի, ագահության, ղեկավարման ավտորիտար համակարգի և սփյուռքում խռովություններ հրահրելու փորձերի մեջ։ Եկեղեցում ասում են, որ այս մեղադրանքների հետևում անգրագիտությունն ու փառասիրությունն են։
Միաժամանակ ՀԱԵ-ի հոգևորականության մի մասը բացահայտորեն համարում է, որ Ամենայն Հայոց կաթողիկոս Գարեգին Բ-ի հարազատ եղբոր՝ Ռուսաստանի հայոց թեմի առաջնորդ Եզրասի գործողությունները կարող են տանել եկեղեցական կանոնների խախտման և անջատման (հերետիկոսության)։
Եթե ընդդիմադիր այս երկու ուղղությունները միավորվեն, դա կարող է հանգեցնել զուգահեռ եկեղեցու ստեղծման և փաստացի պառակտման։
Սակայն եկեղեցում տարաձայնությունները կա՛մ չեն նկատում, կա՛մ էլ փորձումեն արհամարհել։ Թեմական առաջնորդ Եզրասի մամուլի ծառայությունը BBC-ի բոլոր հարցերին պատասխանել է երեք նախադասությամբ, որոնք տանում են այն մտքին, որ «Ռուսաստանի և Նոր Նախիջևանի թեմերի կյանքում որևէ խնդիր չկա»։
«Եկեղեցի, թե առևտրային կետ»
«Սա իմ Լիանոչկան է։ Մենք հինգ տարի շարունակ չէինք կարողանում նրան կնքել, պատկերացնո՞ւմ եք։ Տասնյոթ անգամ թեմ ենք զանգահարել, խնդրել ենք քահանայի ուղարկել։ Ոչ ոք չի եկել»,- ասում է Արսեն Մոսոյանը՝ հեռախոսում ցույց տալով դստեր լուսանկարները։
Հույսը կտրելով, որ Մոսկվայից ՀԱԵ-ի քահանա կգա, Իժևսկի հայերը Հայաստանից են վանականի հրավիրել։ Այսպես նրանք հայտնվել են մի խնդրի կենտրոնում, որը տարիներով հասունանում էր Հայկական եկեղեցու ներսում, սակայն դուրս ժայթքեց միայն հիմա։
Արսեն Մոսոյանը արդեն 26 տարի է, ինչ ապրում է Իժևսկում։ Ավարտելով ծառայությունը Պսկովի օդա-դեսանտային դիվիզիայում՝ նա վերադարձել է Ուդմուրտիա և սկսել շինարարական բիզնես։ Երբ հայկական համայնքը որոշել է Իժևսկում վանք կառուցել, նա ինչով կարողացել է, օգնել է։ Աշխատանքից հետո ընկերների հետ ապագա եկեղեցու հիմքն է գցել, պատերը շարել և բետոնը թափել։
Եկեղեցու կառուցումը ֆինանսավորել են Ուդմուրտիայի հայկական հասարակական կազմակերպության անդամները՝ նախագահ Մնացական Առաքելյանը և նրա համակիր գործարարը Բաշկիրիայից։ Ըստ Մոսոյանի՝ ՀԱԵ-ի Ռուսաստանի թեմը շինարարությանը չի մասնակցել։
2012-ին, երբ եկեղեցու շինարարությունը ավարտվել էր, համայնքը դիմեց եպիսկոպոս Եզրասին՝ խնդրանքով, որ օծի եկեղեցին և քահանա ուղարկի։ Ի պատասխան՝ եպիսկոպոսը խնդրում է, որ եկեղեցու, ինչպես նաև դրա շրջակա տարածքի սեփականության իրավունքը անցնի թեմին և ընդունվի կանոնադրություն, որով ամբողջ իշխանությունը կտրվի Մոսկվայի կողմից նշանակված վանահորը։
Համայնքը այդ պայմանները կատարեց, սակայն տաճարը չօծեց։ Համայնքային կազմակերպության նախագահ Առաքելյանի խոսքով՝ թեմը առաջ է քաշել երկու լրացուցիչ պահանջ։ Համայնքից պահանջել են վճարել Մոսկվայից ուղարկված քահանային (բացի կատարած բոլոր ծեսերի եկամուտից) և թեմի «կայունացման ֆոնդին» նվիրաբերել 1,2 մլն ռուբլի։ Այս պայմանի մասին BBC-ի հարցադրմանը թեմում չպատասխանեցին։
«Այս ամենը կարծես ինչ-որ շորթում լիներ,- հոգոց է հանում Մոսոյանը։- Թեմի բոլոր խոսակցությունները միայն փողի մասին են։ Կարծես դա ոչ թե եկեղեցի լինի, այլ բիզնես կամ առևտրային կետ»։
Համայնքի ներկայացուցիչները խնդրել են իջեցնել գինը և պահպանել իրենց ձայնի իրավունքը եկեղեցու ղեկավարման հարցերում՝ եկեղեցու, որը համայնքը կառուցել է իր գումարներով տեղական իշխանությունների կողմից անհատույց հատկացված հողի վրա։ Սակայն երկխոսությունը չի ստացվել։
Մոսկվայից նշանակած քահանան իրավաբանորեն դարձավ ծխական համայնքի ղեկավար, սակայն այդպես էլ չեկավ Իժևսկ։ Արդյունքում համայնքը արդեն յոթ տարի է՝ եկեղեցու տարածքում ազգային տոներ և երեխաների համար պարապմունքներ է անցկացնում, սակայն հենց եկեղեցին ու դրա կողքի քարե տունը քահանայի համար դատարկ են։
Նման իրավիճակը միայն Իժևսկում չէ։ Այդպիսի խնդիրներ այս կամ այն փուլում այժմ կարելի է նկատել Ալթայում, Կեմերովոյի, Կիրովի, Նովոսիբիրսկի և Սվերդլովսկի մարզերում։ Ավելի վաղ խնդիր կար նաև Ռիգայի ծխական համայնքում, որը ևս նույն թեմի մեջ է մտնում։ Աշխարհիկ համայնքի պահանջների մասին խոսում են նաև նախաձեռնողական խմբեր Մոսկվայում։
BBC-ն թեմի առաջնորդ Եզրասի հետ խնդրել էր հարցազրույց, սակայն մերժում ստացել։
Թեմի հոգևորականներից մեկը BBC-ի հետ հարցազրույցում ժխտեց աշխարհիկ համայնքների կողմից իրեն հասցեագրված մեղադրանքները, սակայն շատ չանցած հետ զանհագարեց և խնդրեց ոչ մի դեպքում իրեն չմեջբերել՝ ասելով, որ հարցազրույց տալու թույլտվություն չունի։
Ի պատասխան պաշտոնական հարցման, որտեղ մանրամասնորեն ներկայացված էին հնչած մեղադրանքները՝ թեմի մամուլի քարտուղարը ուղարկել է հետևյալ նամակը (ներկայացված է ամբողջությամբ)․
«Ի պատասխան ձեր հարցման՝ տեղեկացնում ենք, որ ՀԱԵ-ի Ռուսաստանի և Նոր Նախիջևանի թեմի կյանքում ոչ մի խնդիր չկա։ Եթե որոշ անձինք, ելնելով սեփական չարչի նպատակներից, չարաշահում են ծխական կառույցը, դա ծխական համայնքի խնդիրը չէ։ Հետևաբար Ձեր բարձրացրած հարցերը ոչ մի կերպ կապված չեն թեմի և եկեղեցական համայնքների միջև հոգևոր-ազգային գործունեության հետ»։
Հայ քահանաներ չեն լինի, միայն՝ ռուս
Ամբողջ աշխարհում հայկական սփյուռքի համար եկեղեցին ավելին է, քան աղոթատեղի։ Միջնադարում պետականության կորստից հետո հայկական համայնքները հավաքվում էին եկեղեցիների շուրջ։ Այնտեղ որոշվում էին հասարակական կյանքի մասին հարցերը, պահպանվում էին ավանդույթները և ստեղծվում գործնական կապեր։
ԽՍՀՄ-ի փլուզումից հետո ռուսական շրջաններում հայկական համայնքները ևս սկսեցին ակտիվորեն եկեղեցիներ կառուցել, որպեսզի պահպանեն ավանդույթները և հաջորդ սերունդներին փոխանցեն լեզուն ու ազգային մշակույթը։ Սակայն այդ եկեղեցիներից շատերը հիմա դատարկ են։ Եվ գրեթե ամենուր խոսում են այն մասին, որ դա համակարգային խնդիր է՝ կապված եկեղեցական ղեկավարության հետ ունեցած հարաբերությունների հետ։
Այսպես փակվեց Նովոկուզնեցկի եկեղեցին Կեմերովոյի մարզում։ Եկեղեցին կառուցել էր տեղի համայնքը, և նա էլ վճարում էր Մոսկվայից ուղարկված քահանայի աշխատավարձը։ Սակայն թեմը բարձրացնում էր խորհրդի և ծիսակատարությունների անցկացման գները։ Ծխականները սկսեցին իրենց դժգոհությունը արտահայտել, և քահանան ուղղակի հեռացավ՝ պատճառաբանելով մարզի խիստ կլիման։
«Այսպես փակեցին մեր եկեղեցին։ Իսկ ո՞վ պիտի հիմա այնտեղ մոմ վառի։ Առնետները»,- վշտանում է Գիորգի Անտոնով-Միրզախանյանը՝ Ռուսաստանի հայերի միության Կեմերովոյի գրասենյակի ղեկավարը։
Թեմում փակված եկեղեցիների մասին BBC-ի հղած հարցին չպատասխանեցին։
Նովոսիբիրսկում խնդիրը հասավ դատարան։ Ինչպես և ամենուր, համայնքը իր միջոցներով եկեղեցի էր կառուցել և հողատարածքի ղեկավարումը հանձնել ՀԱԵ-ի տեղական մասնաճյուղին՝ ընդունելով Մոսկվայից ուղարկված ծխական կանոնադրությունը։
Ապա ծխական խորհրդի և Մոսկվայից ուղարկված քահանայի միջև տարաձայնություններ սկսվեցին։ Քահանայի հետ մեկենասների հերթական վիճաբանությունից հետո վերջիններս եկեղեցու ջեռուցումը և էլեկտրականությունը անջատեցին ու հեռացան։
Թեմի որոշմանն ի պատասխան՝ ծխական խորհուրդը լուծարվեց․ ավագներին փոխարինեցին Մոսկվային հավատարիմ մարդիկ։
«Մեզնից գողացել են ամենասուրբ բանը՝ հավատը»,- ասում է Նովոսիբիրսկի մարզի հայերի հասարակական կազմակերպության ղեկավար Արթուր Խաչատրյանը՝ հավելելով, որ դա համարում է ավազակային բռնագրավում։ Նրա եղբայր Էդիկը, որը ծխական խորհրդի նախկին անդամ է, թեմի դեմ հայց է ներկայացրել՝ փորձելով վիճարկել խորհրդի լուծարումը։ Սակայն դատարանը եկեղեցական հոգևոր պետերի գործողությունները օրինական է ճանաչել։
Լրիվ նույն կերպով Կիրովի մարզի ծխական խորհուրդը, որի իրավունքները սահմանափակվել էին Մոսկվայի կողմից գրված կանոնադրությամբ, կորցրեց սեփական միջոցներով կառուցած եկեղեցու վրա ունեցած վերահսկողությունը։ BBC-ին տված հարցազրույցում շինարարության գլխավոր հովանավոր Ֆուրման Աբրամյանը պատմեց, որ արքեպիսկոպոսի հետ բոլոր կապերը խզել է և նրա գործողությունները անարժան է համարում։
Իրարից անկախ Ալթայի Հանրապետության և Կեմերովոյի մարզի հայկական համայնքների ներկայացուցիչները որոշել են չդիմել ՀԱԵ-ի քահանաներին խաչքարների օծման համար։ Ըստ համայնքի ղեկավարների՝ ռուս քահանաներ հրավիրելու որոշումը եղել է այն բանից հետո, երբ Հայկական եկեղեցում հայտարարել են, որ կօծեն քարերը, միայն եթե հողատարածքը, որտեղ դրանք գտնվում են, անցնի թեմին։
«Նրանք հայ ազգի հովիվներ չեն, այլ ինչ-որ մաֆիա»,- ասում է Գիորգի Անտոնով-Միրզախանյանը Կեմերովոյից։
Դրանից հետո նրանք որոշեցին, որ «միջոցաոռւմներին այլևս հայ քահանաներ չեն լինի, այլ միայն ռուսներ», և օգնություն խնդրեցին Ռուս ուղղափառ եկեղեցու քահանաներից։ Ռուս քահանաները խաչքարներ են օծել նաև Թաթարստանում և Վոլոգդայի մարզում։
ՀԱԵ-ի թեմում համայնքի մի մասի՝ փաստացի Ռուս ուղղաափառ եկեղեցու կողմ անցնելու մասին տրված հարցին չպատասխանեցին։
Ոչ միայն մարզերը
Ռուսական քաղաքներում բազմաթիվ խնդիրները կարելի էր ընդունել կենտրոնական իշխանության և մարզերի դիմակայության տրամաբանության մեջ։ Սակայն Մոսկվայի հայկական համայնքում ևս միասնություն չկա։
«Հայկական եկեղեցին «զավթել են» մարդիկ, ովքեր զբաղված են ուրիշների սեփականության գլոբալ յուրացմամբ»,- BBC-ի հետ հարցազրույցում ասում է Ռուբեն Գրիգորյանը՝ Մոսկվայում ՀԱԵ-ի վանական համալիրի կառուցման մեկենասներից մեկը և կապալառու ընկերության սեփականատերը։
Եկեղեցու շինարարության մեջ ունեցած դերի համար նա պարգևատրվել է ՀԱԵ-ի բարձրագույն պարգևով՝ Սուրբ Գրիգոր Լուսավորչի շքանշանով, սակայն արքեպիսկոպոս Եզրասի հետ ունեցած կոնֆլիկտից հետո նա չի գնում եկեղեցի և աջակցում է ՀԱԵ-ի ղեկավարությանը փոխելու պահանջին։
2015-ին Գրիգորյանը, ոգեշնչվելով մոտակայքում բացված Հրեական թանգարանով և հանդուրժողականության կենտրոնով, հովանավորել էր եկեղեցու տարածքում Մոսկվայի՝ Հայկական ազգային մշակույթի թանգարանի ստեղծումը։ Սակայն բացումից շատ չանցած արքեպիսկոպոս Եզրասը որոշել է ստեղծել իր սեփական թանգարանը և տարածքից զրկել է մեկենասին ու նրա թանգարանին։ Թեմում հայտարարել են, որ Գրիգորյանը միջոցառումը կազմակերպել է առանց հոգևորականների օրհնության, իսկ թանգարան մտնելը դարձել է վճարովի։ Մեկենասը հերքում է այս փաստերը։
«Ռուսաստանի մայրաքաղաքի հայ երիտասարդության վերաբերմունքը դեպի ՀԱԵ-ի հոգևոր պետը լրիվ բացասական է»,- կարծում է Ռուսաստանի հայերի միության համահիմնադիր և Գրիգորյանի ստեղծած թանգարանի ղեկավար Դավիթ Տոնոյանը։ Նրա խոսքով՝ հոգևորականությունը «ոչ մի շփում չունի հայ երիտասարդության հետ»։
Իրար չհասկանալու գլխավոր դրվագը և բարդ հարաբերությունների օրինակ Տոնոյանը համարում է Մոսկվայում 2018-ի ապրիլին Հայկական եկեղեցական համալիրի՝ Սբ․ Պայծառակերպություն եկեղեցու մոտ տեղի ունեցած միջադեպը։ Այն ժամանակ մի քանի հարյուր մոսկվայաբնակ հայեր հավաքվել էին եկեղեցու տարածքում՝ Երևանում քաղաքական ցույցերին աջակցելու համար։ Շատ չանցած եկեղեցուն մոտեցան ուժեղացված ոստիկանական ջոկատներ, մի քանի տասնյակ մարդ բերման ենթարկվեց։ Ինքը՝ Տոնոյանը, այդ օրը բերման է ենթարկվել հենց քահանաների հետ զրույցի ժամանակ։ Նա մինչև հիմա համոզված է, որ հատուկ նշանակության ջոկատներին կանչել է արքեպիսկոպոս Եզրասը։ Հայկական ԶԼՄ-ներում այս միջադեպի մասին հրապարակումներին ի պատասխան՝ թեմի մամուլի ծառայությունը հայտարարեց, որ դա ճիշտ չէ, իսկ ոստիկանություն կարող էին կանչել հարևան տների բնակիչները։
Հիվանդագին կենտրոնացում
Համայնքի մեղադրանքները և պահանջները վերջին հաշվով ուղղված են Հայկական եկեղեցու գլխին գտնվող երկու անձանց՝ ՀԱԵ-ի՝ Նոր Նախիջևանի և Ռուսաստանի թեմերի առաջնորդ արքեպիսկոպոս Եզրասին (Ներսիսյան) և նրան այդ պաշտոնում նշանակած ավագ եղբորը՝ Ամենայն հայոց կաթողիկոս Գարեգին Բ-ին։
Գարգեին Բ-ն գլխավորում է ՀԱԵ-ն 1999-ից։ Անցած քսան տարիների ընթացքում աշխարհիկները, քահանաները և նույնիսկ երկու հայ պատրիարքներ՝ Երուսաղեմի և Կոստանդնուպոլսի, քննադատել են նրան եկեղեցական կյանքի նյութական կողմի հանդեպ ունեցած չափից շատ հակվածության և ղեկավարման ավտորիտար համակարգի համար։
Գարեգին Բ-ի օրոք եկեղեցական իշխանությունը կենտրոնացնելու ձգտումը դարձավ ՀԱԵ-ի և սփյուռքի միջև գլխավոր խնդիրը, ասում է Օքսֆորդի համալսարանի Արևելքի ինստիտուտի պրոֆեսոր Հրաչ Չիլինկիրեանը։
«Կենտրոնացման գլխավոր գործիքը դարձավ Հայկական եկեղեցու միասնական կանոնադրությունների ներմուծումը ամբողջ աշխարհում»,- ասում է Չիլինկիրեանը։ Այդ կանոնադրությունները, ըստ Չիլինկիրեանի, համայքներում կռիվներ և անհամաձայնություններ են առաջացրել, դրանք դարձել են մի շարք խնդիրների պատճառ՝ դադարեցնելով շատ արժանի քահանաների գործունեությունը, և «ծնել են անվստահություն դեպի եկեղեցական առաջնորդները»։
Հայկական որոշ լրատվամիջոցներ գրել էին, որ Գարեգին Բ-նավելի շատ քահանաների և վանականների է կարգալույծ արել, քան վերջին 300 տարում բոլոր նախկինները՝ միասին վերցրած։ Չիլինկիրեանի կարծիքով՝ չնայած, որ կարգալույծ արված քահանաների հստակ թիվը հայտնի չէ, այն, ըստ պատմական չափանիշների, վստահաբար շատ մեծ է։
Ռուսական սփյուռքի ներկայիս խնդիրը եզակի է իր մասշտաբով, սակայն կաթողիկոսի՝ արտասահմանյան թեմերի վրա վերահսկողություն հաստատելու փորձերը արդեն մեծ սկանդալի պատճառ են դարձել։ 2011-ին Նիցցայի և Ժնևի համայնքները դուրս են եկել ՀԱԵ-ի ենթակայությունից։ Նրանք հրաժարվել են ընդունել Հայաստանից պարտադրվող կանոնադրությունը և քահանաներին։
2018-ին Նիկոլ Փաշինյանի՝ նոր վարչապետ ընտրվելուց շատ չանցած, կաթողիկոսի դեմ բացահայտ ընդդիմություն սկսվեց նաև Հայաստանի ներսում։
2018-ի զանգվածային ցույցերի ժամանակ, երբ տասնյակ հազարավոր մարդիկ ամբոջ երկրում հասան իշխանության խաղաղ փոխանցման, հոգևորականության և հավատացյալների մի խումբ որոշեց, որ եկել է նաև եկեղեցու ներսում բարեփոխումներ անելու ժամանակը։
Միանալով «Նոր Հայաստան, նոր պատրիարք» շարժմանը՝ նրանք պահանջում էին կաթողիկոսի և մի շարք եպիսկոպոսների հրաժարականը և նոր առաջնորդի ընտրության անցկացում։
Շարժման հոգևոր առաջնորդը դարձավ խարիզմատիկ վանական-ավանդապաշտ հայր Կորյունը (Առաքելյան)՝ հայկական քրիստոնեության ամենահին տաճարի՝ Մայր Աթոռ Էջմիածնի Սուրբ Գայանե եկեղեցու վանահայրը։
Հայր Կորյունը, որը Սիրիայում և Եգիպտոսում ուսումնասիրում էր ՀԱԵ֊ի հավատակից հինարևելյան եկեղեցիների վանական կյանքը, մեծ համբավ է վայելում որպես ավանդույթների հետևորդ և հետխորհրդային Հայաստանում բացառապես տղամարդկանց մենաստանի, ինչպես նաև եղբայրության ստեղծող։
«Մեր կաթողիկոսը չունի այն հավատը, որը յուրաքանչյուր հասարակ հավատցյալ տածում է Աստծո հանդեպ,- 2018-ի հունիսին լրագրողների հետ զրույցում նշում էր հայր Կորյունը։- Եկել է մեր եկեղեցու ազատագրման և մաքրման ժամանակը, մենք պետք է ունենանք օրինակելի վարքագծով անբասիր պատրիարք, որն աղոթքներ կկարդա ու իրապես կսիրի իր հավատացյալ հոտը»։
Ի պատասխան՝ կաթողիկոսը հայր Կորյունին կարգալույծ արեց «ոչ պատշաճ վարքագծի և հակականոնական գործունեության համար» և հեռացրեց նրան վանքի ղեկավարի պաշտոնից։
BBC-ի թղթակցի հետ զրույցում հայր Կորյունը հերքեց այդ մեղադրանքները։ Նրա խոսքով՝ եկեղեցու իրական առաջնորդը ոչ թե «հերետիկոսության մեջ ընկած» Գարեգին Բ-ն է, այլ Հիսուս Քրիստոսը։
Վանականը համոզված է, որ հենց նոր կաթողիկոս ընտրվի, նա անմիջապես կվերականգնի իր նախորդի կողմից կարգալույծ արված բոլոր քահանաներին։
Հոգևոր աստիճանից զրկումը վանականին չի կանգնեցրել։ Չնայած, որ պաշտոնապես նա անգամ եկեղեցական հագուստ կրելու իրավունք չունի, ապրիլին, գլխավորելով ոչ մեծ համախոհների խումբը, եկավ Իժևսկ՝ տեղի համայքնի ղեկավարի հրավերով։ Այնտեղ նա պատարագ մատուցեց և մկրտեց մի քանի տասնյակ մարդու։
«Հայր Կորյունը զարմացրեց մեզ։ Ժամանեց, անվճար կնքեց երեխաներին։ Նաև երգեց, լուսավորեց, աղոթեց։ Իրեն համեստ էր պահում, քիչ ուտում։ Զարմանալի մարդ»,- պատմում է Արսեն Մոլոյանը, որը հինգ տարի է, ինչ սպասում է, որ պաշտոնական եկեղեցին իրենց քաղաք քահանա ուղարկի։
Մոլոյանն ասում է, որ հայր Կորյունի հետ ծանոթանալուց հետ այլևս չի ուզում դիմել «Եզրասի անհոգի քահանաներին Մոսկվայից»։
BBC-ի հետ հարցազրույցում հայր Կորյունը առաջին անգամ պատմեց, որ մասնակցելու է ռուսկաան ծխական համայնքների համար քահանաների պատրաստմանը՝ խզելով ՀԱԵ-ի հոգևոր պետերի հետ հարաբերությունները։
Նրան աջակցում է նաև Ռուսաստանում ապրող արքեպիսկոպոս Տիրանը (Կյուրեղյան), որին ևս կաթողիկոսը կարգալույծ է արել՝ թեմի առաջնորդ Եզրասի հետ ունեցած շարունակական տարաձայնություններից հետո, ինչը 2000-ականների սկզբին ցնցել էր հայկական համայնքը։
Արքեպիսկոպոս Տիրանը Ռուսաստանի թեմի ղեկավարն էր մինչև Եզրասը։ Եվ դատելով ամեն ինչից՝ նա, հնարավոր է, գլխավորի այս նոր կառույցը, որին կարող են միանալ կաթողիկոսին և նրա եղբորը չենթարկվող ծխական համայնքները։
«Ինձ համար եկեղեցին Գարեգինը չէ, այլ մեր սուրբ հայրերը,- ասում է հայր Կորյունը։- Ավելի լավ է՝ ես հայրերի հետ գնամ դժոխք, քան նրա հետ՝ դրախտ»։ Նա ժպտալով հավելում է․ «Կատակում եմ»։
Թարգմանությունը՝ Լուսինե Վարդանյանի